Koha e parashikuar e leximit: 8 minuta
23 shtator 2025
Paragjykimi algoritmik mund të futet nëse të dhënat historike të prokurimit shtrembërohen, duke bërë që IA të riprodhojë pabarazitë e së kaluarës…
Kur kryeministri i Shqipërisë Edi Rama prezantoi Diellën, një ministre virtuale të prokurimit publik, të mundësuar nga inteligjenca artificiale, ai habiti jo vetëm vendin e tij, por edhe botën në përgjithësi.
Diellës i është besuar të sigurojë që tenderët publikë të jenë transparentë, të pakorruptueshëm dhe plotësisht të auditueshëm.
Ndryshe nga qeveritë e tjera që thjesht emërojnë ministra “për IA-në”, Shqipëria ka shkuar më tej duke krijuar një ministër të përbërë nga IA.
Në asamblenë e Partisë Socialiste në Tiranë, Rama deklaroi se vendimet e prokurimit do të hiqeshin nga duart e zyrtarëve njerëzore dhe do t’i dorëzoheshin këtij ministri virtual.
E përfaqësuar simbolikisht nga një avatar me veshje tradicionale shqiptare, Diella mishëron një përpjekje ambicioze për të shkatërruar korrupsionin përmes teknologjisë.
Për ASEAN-in, implikimet janë të rëndësishme. Prokurimi publik mbetet një nga sektorët më të prirur ndaj korrupsionit në të gjithë Azinë Juglindore. Qoftë në dhënien e kontratave të infrastrukturës, blerjet e mbrojtjes apo projektet sociale, proceset e tenderimit shpesh vuajnë nga mungesa e transparencës.
Raportet nga Transparency International dhe organe të tjera mbikëqyrëse e theksojnë prokurimin si një dobësi të vazhdueshme që dëmton besimin midis qytetarëve dhe qeverive. Edhe investitorët bëhen të kujdesshëm ndaj sistemeve të errëta, duke preferuar mjedise ku rregullat janë të qarta dhe kontratat jepen në mënyrë të drejtë. Për një rajon të etur për të tërhequr zinxhirët e furnizimit që zhvendosen nga Kina, reforma e prokurimit nuk është vetëm e dëshirueshme; është urgjente.
Eksperimenti i Shqipërisë tregon një zgjidhje të mundshme. Pohimi i Ramës se tenderët do të jenë “100 për qind të pakorruptueshëm” mund të tingëllojë utopik, megjithatë logjika themelore është e qartë: kur vendimet dixhitalizohen, gjurmohen dhe janë të hapura për auditim, mundësitë për korrupsion zvogëlohen.
Diella ofron tre avantazhe të qarta.
Së pari, lexueshmëria: çdo hap në procesin e prokurimit regjistrohet, duke mos lënë hapësirë për marrëveshje informale.
Së dyti, efikasiteti: sistemet e inteligjencës artificiale mund të kapërcejnë vonesat burokratike, duke standardizuar pajtueshmërinë dhe duke përshpejtuar proceset.
Së treti, besimi: një arbitër jo-njerëzor i siguron qytetarët dhe investitorët se ndërhyrjet politike po frenohen.
Është e rëndësishme të theksohet se Diella nuk është krijuar nga hiçi. Ajo përbën hapin tjetër në udhëtimin më të gjerë të qeverisjes dixhitale të Shqipërisë, duke u bazuar në platformën e-Albania që tashmë u ofron qytetarëve pothuajse të gjitha shërbimet qeveritare në internet.
Kjo tregon se themelet dixhitale janë thelbësore përpara se mbikëqyrja e IA-së të ketë sukses. Për ASEAN-in, mësimi është se sistemet e prokurimit të IA-së duhet të rriten nga platforma të forta të qeverisjes elektronike në vend që të qëndrojnë më vete si eksperimente simbolike.
A mund ta ndjekë ASEAN-i shembullin e Shqipërisë? Përgjigja është po, megjithëse me disa rezerva.
ASEAN nuk është një politikë e vetme, por një koleksion shtetesh të ndryshme. Sistemi i prokurimit GeBIZ i Singaporit është tashmë shumë i dixhitalizuar, ndërsa anëtarët e tjerë, si Mianmari, ende mbështeten shumë në procese të errëta të bazuara në letër. Prandaj, një ministër i inteligjencës artificiale në të gjithë ASEAN-in është i pamundur.
Por në nivel kombëtar, disa shtete janë të pozicionuara mirë për të pilotuar mbikëqyrjen e prokurimit të drejtuar nga inteligjenca artificiale. Malajzia, për shembull, ka ambicie të bëhet një qendër dixhitale rajonale.
Një ministër i prokurimit të inteligjencës artificiale jo vetëm që do të demonstronte angazhim ndaj qeverisjes së pastër, por edhe do të tërhiqte besimin e investitorëve globalë që synojnë sektorët e gjysmëpërçuesve dhe teknologjisë së lartë të Malajzisë.
Ndërkohë, Indonezia, e cila po përgatitet të kanalizojë miliarda dollarë në kryeqytetin e saj të ri, Nusantara, mund të përdorë mbikëqyrjen e inteligjencës artificiale për të siguruar besueshmërinë dhe për t’u mbrojtur nga skandalet që mund ta prishin projektin.
Përtej projekteve pilot kombëtare, ASEAN mund të eksperimentojë edhe me inteligjencën artificiale në prokurimin ndërkufitar.
Iniciativat rajonale, të tilla si lidhjet hekurudhore, kabllot nënujore ose blerjet e përbashkëta të vaksinave, shpesh ngadalësohen nga mosmarrëveshjet dhe dyshimet për favorizim.
Një mekanizëm i përbashkët prokurimi me anë të inteligjencës artificiale, i dakordësuar nga të 10 anëtarët, mund të standardizonte procedurat dhe të krijonte një gjurmë të përbashkët auditimi.
Kjo jo vetëm që do të përmirësonte efikasitetin, por edhe do të ndërtonte besim midis shteteve të mësuara të konkurrojnë në vend të bashkëpunimit.
Megjithatë, ASEAN nuk duhet të bjerë në kurthin e të menduarit se vetëm IA mund të zgjidhë problemet e rrënjosura të qeverisjes. Rreziqet janë të shumta.
Paragjykimi algoritmik mund të futet nëse të dhënat historike të prokurimit shtrembërohen, duke bërë që IA të riprodhojë pabarazitë e së kaluarës.
Dobësitë e sigurisë kibernetike mund t’i ekspozojnë sistemet që menaxhojnë miliarda dollarë në tendera ndaj hakerimit.
Rezistenca politike është e pashmangshme, pasi elitat e mësuara me kontrollin e prokurimit mund të rezistojnë ndaj dhënies së fuqisë së patronazhit platformave dixhitale. Dhe shqetësimet për llogaridhënien vazhdojnë, sepse IA nuk mund të mbahet përgjegjëse në mënyrën që mund ta bëjnë këtë udhëheqësit e zgjedhur.
Kjo do të thotë që ASEAN duhet të miratojë një qasje hibride. IA duhet të shihet si një mjet për të ndihmuar, jo për të zëvendësuar, gjykimin njerëzor.
Ajo mund të nxjerrë në pah anomalitë, të sinjalizojë rreziqet dhe të zbatojë transparencën, por llogaridhënia përfundimtare duhet t’u mbetet vendimmarrësve njerëzorë.
Në këtë kuptim, rruga më e realizueshme përpara është një partneritet: IA si mbikëqyrës, njerëzit si mbrojtës të besimit publik.
Koha është kritike. Mjedisi gjeopolitik i ofron ASEAN-it një mundësi të rrallë.
Me investitorët globalë që po diversifikohen larg Kinës, Azia Juglindore do të përfitojë, por vetëm nëse kornizat e saj qeverisëse frymëzojnë besim. Skandalet e prokurimit vazhdojnë ta minojnë këtë besim, duke rritur kostot dhe duke trembur kapitalin afatgjatë.
Shqipëria, megjithëse një shtet i vogël në Ballkan, ka treguar se si inovacioni në qeverisje mund ta shtyjë një komb në bisedën globale. ASEAN-i, me burime dhe ambicie shumë më të mëdha, nuk mund të lejojë të duket i vetëkënaqur.
Po aq e rëndësishme është edhe simbolika politike e inteligjencës artificiale. ASEAN është shtëpia e një prej popullatave më të reja në botë dhe të rinjtë e saj janë gjithnjë e më të zhgënjyer nga korrupsioni dhe joefikasiteti.
Një sistem prokurimi i bazuar në inteligjencën artificiale, ose emërimi simbolik i një ministri virtual, do të kishte një jehonë të fortë te qytetarët e rinj, duke dërguar mesazhin se qeveritë janë të gatshme të përqafojnë teknologjinë në shërbim të qeverisjes së pastër. Gjithashtu, do ta projektonte ASEAN-in si një rajon me vizion për partnerët e jashtëm, duke e përafruar modernizimin dixhital me reformën e qeverisjes.
Pra, a ka nevojë ASEAN-i për një ministër të Inteligjencës Artificiale për prokurimin publik? Ndoshta jo në kuptimin e mirëfilltë të një figure jo shumë të ndryshme nga Diella që kryeson rajonin në tërësi.
Por vendet e ASEAN-it kanë nevojë për sisteme të drejtuara nga inteligjenca artificiale që e bëjnë prokurimin të pakorruptueshëm, efikas dhe të besueshëm.
Shqipëria ka treguar se ajo që dikur dukej si fanta-shkencë mund të bëhet realitet politik. Për ASEAN-in, përqafimi i një inovacioni të tillë mund ta transformojë prokurimin nga një pengesë në një pikë të fortë.
E ardhmja e qeverisjes në Azinë Juglindore mund të mos jetë vetëm njerëzore. Mund të jetë edhe dixhitale, me ministra virtualë që ndriçojnë aty ku dikur lulëzonin hijet. /Përshtatur nga Malaymail/
Phar Kim Beng, PhD, është profesor i Studimeve ASEAN në Universitetin Ndërkombëtar Islamik të Malajzisë dhe drejtor i Institutit të Studimeve Ndërkombëtare dhe ASEAN (IINTAS).
Luthfy Hamzah është një bashkëpunëtor kërkimor në Institutin e Studimeve Ndërkombëtare dhe të ASEAN-it (IINTAS)
